O jednom malom zakonskom paragrafu

Dužničko ropstvo i predstavnička demokratija (4)

Od čega zavisi da li ćemo u budućnosti živeti u demokratskoj suverenoj državi ili kolonijalnoj autokratiji?

Iako su Srbijini propisi o okućju sastavljeni po uzoru na propise austrijske Vojne granice iz 1807, „vremenom se stvorilo uverenje da se radi o originalnoj tvorevini Kneževine Srbije“ zahvaljujući kojoj se Srbija razvijala kao zemlja malih zemljoposednika (M. Pavlović, Problem izjednačavanja zakona u Kraljevini SHS/Jugoslaviji, Zbornik PFZ 68, 2018). Skupštinska rasprava iz 1873. tokom koje je bila usvojena dopunjena i konačna redakcija paragrafa 471 Zakonika o građanskom postupku od 1865. najjasnije je pokazala da se ustanova okućja posle nekoliko decenija primene čvrsto ukorenila u pravnu svest naroda u Kneževini Srbiji. Predlogu grupe poslanika da se zaštićeni zemljoradnički minimum podigne sa dotadašnja dva na pet, odnosno šest dana oranja, suprotstavila se vlada „samo to nije smela otvoreno reći“. Na kraju je odredba o okućju ispala onakvom kakvu ju je htela Narodna skupština, koja pri tome prema Ustavu od 1869. nije imala u svojim rukama one instrumenate parlamentarne kontrole vlade kojim raspolaže skupština u režimu parlamentarizma.

ZAKON NARODNOG BLAGOSTANJA Ipak, svest ondašnjih narodnih poslanika da jedan mali zakonski paragraf ima značaj, rečju poslanika Mata Karamarkovića, „zakona narodnog blagostanja“, pokazala se politički snažnijom ne samo u odnosu na ministre čiji položaj nije zavisio od podrške skupštinske većine već od volje kneza, nego i u odnosu na tada i te kako duhovno svežu ideologiju ekonomskog i političkog liberalizma koju su zastupala neka najuglednija imena srpske pravničke struke onog vremena: Đorđe Cenić, Nikola Krstić, Milan Piroćanac i Dimitrije Radović (Ž. Živanović, Politička istorija Srbije u drugoj polovini devetnaestog veka, knj. 1, Beograd, 1923).
Odolevši udarima „zapadnjačke reke“ u parlamentarnom životu Kneževine i Kraljevine Srbije, ustanova zakonom zaštićenog zemljoradničkog minimuma nije preživela jugoslovenski melting pot. Kao element pravnog identiteta Kraljevine Srbije, ustanova okućja je bila prineta na žrtvenik procesa izjednačavanja zakona u jugoslovenskoj kraljevini. Već prilikom donošenja jugoslovenskog Zakona o menici (1928), dvojica pravnika iz Srbije su kao članovi komisije za pisanje zakona tražila da se po ugledu na ustanovu okućja ograniči menična sposobnost seljaka, ističući kao argument to što „seljaci lako uzimaju novac na zajam čim dobiju mogućnost za to i to za svrhe koje nemaju veze s njihovom proizvodnjom, nego naprotiv koje proističu iz naklonosti ka luksuzu“. Mogućnost neograničenog meničnog zaduživanja seljaka bacila bi čitava sela „pod materijalnu zavisnost kakvog seoskog ili varoškog zelenaša“, što bi dovelo do „stvaranja seljačkog proletarijata, koji je mnogo opasniji za državne interese nego i radnički proletarijata.“ Međutim, politička potreba da se zadovolje zahtevi hrvatskih pravnika imala je u jugoslovenskoj kraljevini prioritet u odnosu na trezvena upozorenja i stručnu argumentaciju srpskih pravnika potkrepljenu pravim malim sociološkim naučnim uvidima. Sledstveno, po ugledu na zakonodavstvo bivše Austrougarske u međuratno jugoslovensko pravo je bila uvedena neograničena menična sposobnost svih fizičkih lica, pa i seljaka. Ustanova okućja našla se u centru spora između hrvatskih i srpskih pravnika i pri donošenju Zakona o izvršenju i obezbeđenju. Izlazeći u susret naslednicima austrougarske pravne baštine, jugoslovenske vlasti su ovim zakonom na području bivše Kraljevine Srbije ukinule ustanovu okućja u pogledu pokretnih stvari (M. Pavlović, Problem izjednačavanja zakona u Kraljevini SHS/Jugoslaviji, Zbornik PFZ 68, 2018).

LUCIFER U KOMUNISTIČKOM ŠINJELU Sudbina ustanove okućja jasno pokazuje da je proces izjednačavanja zakona u jugoslovenskoj kraljevini, po tome što je proizveo nasilni raskid s pravnom tradicijom bivše Kraljevine Srbije, nalikovao današnjem procesu harmonizacije zakonodavstva Republike Srbije s pravom EU. Međuratni hrvatski obračun sa elementima Srbijine pravne tradicije, a u okviru nje posebno s ustanovom okućja, lišavao je društveni i politički život Kraljevine Jugoslavije onih pravnih instrumenata koji su društvu u Kraljevini Srbiji obezbeđivali zavidni stepen klasne homogenosti i solidarnosti, a političkim slobodama realnu materijalnu osnovu. U Kraljevini Jugoslaviji je od Srbijinih tradicija parlamentarizma i političkih sloboda preostala samo fasada, koju je 1945. godine nasilno srušio frankovački lucifer u komunističkom šinjelu.
Ustanova okućja pokazuje da se u srpskoj pravnoj baštini mogu pronaći uzori za popravljanje ustanova predstavničke demokratije u današnjoj Srbiji, čiji pravni i politički život i posle skoro tri veka od obnove višestranačja nije dostigao nivo pravnog i političkog života zemlje čija je državnost protivpravno i nedemokratski prekinuta 1918, a pravno-političke tradicije konačno nasilno zatomljene 1945. godine. Da li iko može da zamisli da se u današnjem parlamentarnom režimu donese zakon za koji bi mogla da se ponovi nekadašnja ocena Živana Živanovića: „Tako je postao popularno nazvani Zakon o pet dana oranja koji je čisto delo skupštinsko.“
Imajući u vidu višedecenijsku apsolutnu podređenost jugoslovenskih i srpskih finansija i zakonodavstva diktatu bretonvudskih institucija, ideja o uvođenju u pravni poredak Republike Srbije ustanove zakonom zaštićenog imovinskog minimuma koji bi bio izuzet od prinudnog izvršenja i posredstvom koje bi se obezbedila materijalna nezavisnost građanina-birača, već na prvi pogled deluje kao krajnja suverenistička utopija.

AFIRMACIJA SUVERENE NACIONALNE DRŽAVE Pri tome treba imati u vidu da zakonsko sankcionisanje ustanove zaštićenog imovinskog minimuma, nalik Srbijinom okućju, ne podrazumeva samo prethodnu političko-finansijsku emancipaciju Srbije od MMF-a i Svetske banke, već i idejnu emancipaciju od civilizacije koja je, rečju N. Katića, isključivo određena „idejama profita i konzumerizma“ (N. Katić, Intervju u emisiji RTS „Vreme je za elitu“, blog N. Katića).
U takvoj civilizaciji su osnovne političke slobode i prava, a među njima i biračko pravo, podređene korporativnom interesu uvećanja profita, usled čega su jedino apsolutne sloboda kupoprodaje i sloboda kreditnog zaduživanja i zalaganja stvari. Nasuprot tome, tradicionalna ustanova okućja, koja vodi poreklo iz kulture u kojoj je rad služio čoveku, a ne čovek radu i profitu, podrazumeva izuzimanje iz pravnog prometa dela imovine koja je nužna za opstanak jedne porodice. To bi svakako smanjilo mogućnost kreditnog zaduženja jedne porodice, makar u veličini zakonom zaštićenog egzistencijalnog minimuma, ali bi takav beg finansijskog kapitala istovremeno podstakao jednu porodicu da se umnoži, više radi i štedi.
Ustanova zakonom zaštićenog imovinskog minimuma nije samo protivna „idejama profita i konzumerizma“ već i radikalnog liberalnog individualizma, pošto njeno uvođenje pokazuje da materijalni opstanak jednog porodičnog domaćinstva ne tangira samo interese članova te porodice nego i celokupne zajednice. Kao što je u demokratskoj Atini opstanak jednog porodičnog domaćinstva (oikos) bila stvar brige celog polisa, zbog čega je svaki punopravni atinski građanin mogao da podigne javnu tužbu, simptomatičnog naziva – grafe paranojas, protiv neodgovornog naslednika koji rasipa porodičnu imovinu. Jednom rečju, ozakonjenje ustanove nalik Srbijinom okućju, koja bi trebala da osigura materijalnu sigurnost i nezavisnost birača, podrazumeva afirmaciju kako samosvojnog vrednosnog i kulturnog modela, tako i afirmaciju suverene nacionalne države, čime se pokazuje ispravnim zaključak N. Katića da je „funkcionalna demokratija nemoguća u uslovima ekonomskog“, dodaćemo i duhovnog kolonijalnog ropstva (N. Katić, Demokratija kao farsa, „Politika“, 24. 4. 2019).

NEMOGUĆA MIŠLJENJA Nema verodostojnijeg dokaza o kolonijalnom statusu jednog naroda od činjenice da se njegova društvena nauka pretvorila u pukog komentatora zatečenih, do nivoa dogme sakralizovanih političkih i pravnih ustanova, pri tome odbacujući usled konformizma i samu pomisao da nauka treba da bude kreator novog, iz ugla trenutne društvene većine svakako utopističkog mišljenja. „Univerzitet bi“, upozorava S. Vladušić, „trebalo da ostane mesto za nemoguće mišljenje“, pošto je autonomija univerziteta ništa drugo nego „dozvola da se slobodno misli izvan granica kojim je mišljenje, manje ili više eksplicitno, sputano u javnom prostoru“ (S. Vladušić, Crnjanski, Megalopolis, Beograd, 2012). Jedno od najznačajnijih „nemogućih mišljenja“ kojim bi danas morao da se bavi srpski univerzitet, ukoliko je zaista autonoman u odnosu na zvanični ideološki diskurs, tiče se pitanja mogućnosti demokratije sa biračima u statusu dužničkog roba. Argumenti koje su na vrhuncu vitalnosti ekonomskog i političkog liberalizma protiv okućja iznosili Cenić, Krstić i Piroćanac, danas nisu dokaz pripadnosti glavnom toku svetske društvene nauke, već potvrda krajnjeg naučnog provincijalizma, pošto već i svetski političari znaju istinu koja je još uvek uglavnom nepoznata srpskom univerzitetu – zapadni liberalizam je duhovno mrtav.
Da li ćemo u budućnosti živeti u demokratskoj suverenoj državi ili kolonijalnoj autokratiji, umnogome zavisi od toga da li ćemo se vratiti tradicionalnoj srpskoj pravnoj ustanovi okućja ili ćemo preuzeti liberalnu anglosaksonsku ustanovu ličnog bankrota. Kao što je u svoje vreme uvođenje ustanove okućja pokazalo, kako je primetio Slobodan Jovanović, da je Narodna skupština Kneževine Srbije zastupala stavove seoskih domaćina i gazdi, tako bi i uvođenje ustanove ličnog bankrota jasno pokazalo da se Narodna skupština Republike Srbije pretvorila u pukog zastupnika interesa globalnih korporacija.

Kraj

(Uredništvo „Pečata“ se izvinjava autoru i čitaocima zbog tehničkih nepravilnosti u prelomu teksta Demos u opancima koji je objavljen u broju 576.)