Između Sabora i sabornosti

Srpska pravoslavna crkva

 

Kakav je odnos sabornosti, kao osnovnog principa u organizaciji Crkve, i Sabora kao ustanove?

Odnos sabornosti, kao osnovnog principa u organizaciji Crkve, i Sabora kao ustanove, te odnos Sabora prema državi kada su u pitanju bitne nacionalno identitetske teme čini se bio je vidljiviji u vreme turskog ropstva nego danas u ovom po mnogo čemu prelomnom istorijskom vremenu. Dok je tada, u vreme turskog ropstva, Crkva imala od strane Porte pravom priznatu samostalnost u okviru koje su Sabori i patrijarh čuvali nacionalni identitet naroda, danas kada se u javnosti otvaraju bitna nacionalna identitetska pitanja koja spadaju u domen misije Crkve, ne samo što izostaju vanredni sabori već se od 2009. koriguje i redovna praksa – izostanak redovnog jesenjeg sabora. Da li je reč o krizi načela sabornosti, ili tek o poštovanju odluka Trulskog sabora koje nalaže da se u vanrednim i ratnim okolnostima drugo zasedanje može odložiti? No u današnjim vremenima sigurnog i udobnog putovanja, kako primećuje pravni istoričar Zoran Čvorović, nema razloga za uvođenje izuzetka o jednom saboru godišnje, na koji su bili primorani episkopi VII i VIII veka.

[restrict]

IZAZOVI DUHA VREMENA Hiljadugodišnje iskustvo Pravoslavne crkve nije skopčano sa donošenjem brzih odluka koje diktira trenutna situacija, ali se od Crkve očekuje da se, u kategorijama Svetog pisma, predanja i kanona, jasno odredi prema pojavama koje su suprotne misiji Crkve i ugrožavaju duhovno biće pastve. Kada je reč o SPC, onda to nije samo definisanje odnosa prema pojavama koje su duboko antihrišćanske i inspirisane modernim ideologijama već o gorućim pitanjima naroda podeljenog u više država i njegovog duhovno nacionalnog identiteta. Sabor svih arhijereja jedne pomesne crkve je jedino mesto gde se mogu definisati stavovi crkve o tim pitanjima. Objašnjavajući značaj i smisao Sabora, profesor Bogoslovije Svetog Save u Beogradu Goran Radenković podseća da Srpska pravoslavna crkva u vreme praznika Pedesetnice zaseda jednom godišnje kada se sabiraju svi arhijereji iz eparhija iz matice i dijaspore. Crkva, napominje, ima i suptilnu manifestaciju sabornosti, a to je redovno, jednom nedeljno zasedanje Svetog arhijerejskog sinoda i blagovremenog i urednog izveštavanja svih arhijereja i značajnih nadležnih institucija, kako crkvenih, tako i državnih, kulturnih i naučnih.

„Sabornost ili sinodalnost Crkve izražavala se ne samo kroz sabore, odnosno kroz okupljanja episkopa na jednom mestu, nego i u pismima i poslanicama i međusobnim posetama, a naročito kroz episkopske hirotonije. Uopšteno rečeno, sabornost Crkve odnosi se manje-više na svaki akt episkopa, koji ovi čine kao predstavnici crkava kojima upravljaju, radi potvrde ili vaspostavljanja međusobnog opštenja tih crkava.“

Kroz istoriju Crkva je, podseća Radenković, po samoj svojoj prirodi, munjevito i saborno reagovala da se zaštite nacionalni identitet i sloboda, ali jevanđelski, mirno, znajući u svojoj sabornoj svesti da je Sveti Simeon Novi Bogoslov rekao da „dobro koje nije dato na dobar način prestaje da bude dobro“.

Na značaj održavanje Sabora, posebno u vanrednim okolnostima, ukazuje i Budimir Aleksić, profesor Cetinjske Bogoslovije koji smatra da to nije ni nova ni nepoznata praksa u našoj crkvi. Devedesetih godina prošlog veka, podseća, za vreme odbrambeno-oslobodilačkog rata srpskog naroda u zapadnim srpskim zemljama, svi važni događaji i problemi sa kojima se naš narod suočavao razmatrani su na sednicama glavnih crkvenih tela – Svetog arhijerejskog sabora i Svetog arhijerejskog sinoda.

„Sjećamo se da se tada Sveti arhijerejski sabor često vanredno sastajao kako bi razmatrao aktuelne probleme iz života crkve i naroda. To ne treba da čudi. Srpska pravoslavna crkva je bila, i do danas ostala, najznačajnija institucija srpskog naroda. U prošlosti, za vrijeme duge turske vladavine na našim prostorima, kao i u Habzburškoj monarhiji – ona je bila osnovni, ne samo vjerski nego i kulturni i nacionalni činilac; bavila se i nacionalnim i političkim organizovanjem srpskog naroda.“

ŠTA KAŽU KANONI Da li odnedavna praksa izostanka jednog redovnog Sabora govori o krizi sabornosti u SPC i šta o tome piše u kanonima? Pravni istoričar Zoran Čvorović kaže da je još 37. kanonom Sv. apostola naloženo da se najmanje dva puta godišnje sazivaju sabori episkopa jedne pomesne crkve. Motiv ove kanonske naredbe se nalazi u težnji apostola da se u praksi Crkve obezbedi ostvarenje principa sabornosti, koji je prethodnim 34. apostolskim pravilom uzveden na nivo temeljnog principa na kome treba da počiva celokupna organizacije Crkve. Jer ovaj kanon izričito zabranjuje svim episkopima, ali i prvom među njima – poglavaru pomesne crkve, da sami odlučuju o pitanjima koja prevazilaze granice njihove vlasti i koja se ne tiču isključivo jedne eparhije.

„Prema tumačenju Zonare i Aristina, dvojice najautoritativnijih tumača kanonskog prava vizantijske epohe, ovakvo saborno ustrojstvo, danas jedino svojstveno Pravoslavnoj crkvi, treba da obezbedi jedinstvo duha, misli i ljubavi među episkopima, kako bi narodu episkopat bio primer sloge, jednodušja i ljubavi. Videći pred sobom episkope sjedinjene jedinstvom misli i ljubavi, ljudi će, kako ističe Zonara, ’proslaviti Oca vašeg na nebesima’. I upravo zbog insistiranja na ostvarenju principa sabornosti u radu Crkve, oci Prvog i Četvrtog vaseljenskog sabora su našili za shodno da svojim 5. i 19. kanonom ponovo nalože da se najmanje dva puta godišnje sazivaju sabori episkopa jednog naroda. Pošto se u životu Crkve iz različitih razloga, kako ističe Nikodim Milaš, po svoj prilici nisu poštovale ranije naredbe o sazivanju najmanje dva obavezna redovna godišnja sabora episkopa, Peto-šesti, odnosno Trulski vaseljenski sabor, koji je zasedao kajem VII veka, u svom 8. kanonu najpre ističe da se ovakvo pravilo iz ranijih kanona mora očuvati u snazi. Međutim, u nastavku teksta istog kanona dozvoljava se sazivanje makar jednog godišnjeg sabora episkopa. Ovo pravilo je, kako tumači Aristin, uvedeno kao izuzetak i to s obzirom na ratne i nestabilne prilike druge polovine VII veka koje se kao razlog jednogodišnjeg zasedanja sabora navode u samom tekstu ovog kanona. Jer pominjući najezde inoplemenika, kao razlog koji je onemogućavao sazivanje sabora episkopa barem dva puta godišnje, oci Trulskog sabora imaju u vidu arabljanska i persijska osvajanja kojima je tokom VII veka bio izložen azijski deo Vizantijskog carstva, kao i masovnu slovensko-avarsku najezdu koja je kao bujica preplavila Balkansko poluostrvo, onemogućujući u ovom delu Carstva kako državni, tako i crkveni život. Upravo zbog takvih nestabilnih prilika koje su episkopima otežavale putovanja, na početku Trulskog sabora u njegovom radu je učestvovao samo jedan episkop iz balkanskog zaleđa, onaj iz grada Stobija. Bezbednosne, ali ni materijalne prilike, nisu se za Crkvu popravile ni u sledećem VIII veku, jer je, s jedne strane, Crkva preživela strašne godine ikonoboračke jeresi, a s druge strane Carstvo je i dalje bilo izloženo napadima Arabljana, a naročito Bugara. Stoga, oci Sedmog vaseljenskog sabora ponavljaju pravilo prethodnog Vaseljenskog sabora da po izuzetku sabor episkopa može da bude sazvan i samo jednom godišnje. Pada u oko to što se ovaj izuzetak od strane otaca Sedmog vaseljenskog sabora izričito pravdao teškoćama u putovanju koje su imali episkopi u ovom vremenu.“

KRIZA U VREME JAČANJA DRŽAVE Praksa jednogodišnjeg zasedanja SA sabora tumačena iz ugla istorije Crkve, otvora i sumnju da u našoj pomesnoj crkvi jača uticaj države nauštrb samostalnosti Crkve. Radenković ističe da je tokom istorije, u kraćim i neslavnim intervencijama državnih organa, dolazilo do određenog trvenja između Crkve i države još od vremena Konstantina, a posebno Teodosija, pa sve do Velikog Vaseljenskog sabora o poštovanju ikona, 787. godine u Carigradu, dolazilo je do određenog trvenja između Crkve i države.

„Znamo da je Crkva na svojim saborima trijumfovala, pokazujući svoj duh slobode, koji je naš narod najbolje izrazio sentencom, za Krst Časni i slobodu zlatnu. Crkva je očuvala pravoslavni duhovni srpski identitet u tri imperije, kada države uopšte i nije bilo. Bilo je različitih imena i promena u našoj slavnoj Krstonosnoj istoriji. Ne verujem da država može da sputa pravu prirodu Crkve, ali Crkva najbolje deluje u uslovima ’slobodne Crkve u slobodnoj državi’.“

Zanimljivo je da je saborno ustrojstvo svoju krizu doživljavalo manje u vreme ropstva, a čini se više pod svojom nacionalnom državom. O tome svedoči slučaj smenjivanja mitropolita Mihajla, koje nije bilo po kanonima, ali jeste po volji vlasti. O mitropolitu Radenković kaže da je kroz celu drugu polovinu 19. veka izabranik mitropolita Petra igrao jednu od najvažnijih uloga i u Crkvenoj i u političkoj istoriji Srbije.

„Mitropolit Mihajlo je, i u svojoj zemlji i na Balkanu, postao žarište otpora duhovnom zapadnjaštvu i političkom prodiranju Austrougarske monarhije. Kralj Milan Obrenović se potpuno bacio u zagrljaj Austrougarske. Svojim širokim jevanđelskim, hrišćanskim, pa ako hoćete, i nacionalnim stavovima, mitropolit Mihajlo je ostao veran pravoslavnom predanju sabornosti Crkve, odan pravoslavnoj Rusiji. U kobnom letu 1881. godine, mitropolit je zbačen pod pritiskom naprednjačke vlade. Ovaj povod nađen je u mitropolitovom odbijanju da prihvati zakon o taksama. Cilj države je bio da se mitropolit izoluje u saboru i da se od njega distanciraju ostali episkopi. Episkopi su saslušani, što se prvi put desilo u našem narodu.“

Postoje, međutim, i svetli primeri kada je Crkva čuvala sabornost i samostalnost u odnosu na državnu vlast, kao u vreme Konkordatske krize. O tome istoričar Nikola Žutić beleži sledeće: „Obrazovanjem vlade Milana Stojadinovića u julu 1935, za SPC su nastupila burna i nespokojna vremena. Novi predsjednik vlade Milan Stojadinović uputio je već 8. jula 1935. telegram jugoslavenskom poslaniku u Rim da izvjesti Sv. Stolicu da je vlada odlučila potpisati konkordat. Zbog svega pretećeg, Sveti arhijerejski sabor SPC upozoravao je predsjednika vlade na svu pogibeljnost ratifikovanja takvog dvostranačkog međunarodnog zakona. Sinod je odobrio da se pravoslavni ministri liše svih prava u crkvi i stave pod sud i oslobode kao nedostojni zakletve, to sve ima da se pročita u svim crkvama celom narodu. Približavanje dana rasprave o konkordatu u Narodnoj skupštini u javnosti je izazivalo sve veću napetost, a SPC je u nemoći da spreči izglasavanje predloga konkordata na ulicama Beograda 19. jula 1937. organizovala molepstvije i litiju za ozdravljenje patrijarha Varnave. Žandarmerija ministra Antona Korošeca je odmah intervenisala pa je u žestokom batinaškom nastupu, osim nekolicine građana, teže povredila i vladiku šabačkog Simeona.“

Obaranje Konkordata, SPC je platila Krvavom litijom. Narodne demonstracije su se odvijale širom Srbije, u Crnoj Gori, Bosni, Hercegovini i srpskoj Krajini. Mnogi demonstranti su kažnjavani i proganjani sve do februara 1938. kada su državne vlasti abolirale optužene.

Da li je SPC danas bliža onoj iz vremena progona mitropolita Mihajla, ili onoj koja je čuvajući nacionalni i verski identitet ustala protiv odluke političara da zaključe konkordat sa Vatikanom? Da li je Crkva Svetog Save danas kadra da preko svojih episkopa uputi reči opomene nalik onima koje je Sveti vladika Nikolaja uputio svim poslanicima svoje eparhije: „Neka vas ne plaše partijskom disciplinom jer postoje dve važnije, starije i jače discipline, a to su: disciplina srpsko-narodna i disciplina kanonska. Obe ove nadživeće onu. Glas naroda, glas Božiji. Taj narod dao Vam je mandat, a od tog naroda Vi ćete opet tražiti mandat. Budite uvereni da će vas narod pitati samo jedno – bi li i ti Konkordatlija ili ne?“               

Razlike između kanoničara

U tumačenjima kanona koji nalažu obavezno sazivanje najmanje dva arhijerejska sabora godišnje i onih kanona koji dozvoljavaju da se može sazvati barem jedan obavezan sabor godišnje, vidljiva je, napominje Zoran Čvorović, očigledna razlika između kanoničara koji slove za nepokolebljive branioce kako principa sabornosti unutar Crkve, tako i principa simfonije („saglasja“) u odnosima Crkve i države, i onih kanoničara koji su bili zagovornici jake vlasti patrijarha (istočni papizam) i cara (cezaropapizam) nauštrb navedenih predanjskih načela.

„Dok Aristin i Zonara insistiraju na tome da pravila o sazivanju sabora episkopa makar jednom godišnje mogu da se isključivo tumače kao izuzetak, koji se dozvoljava samo u ratnim i nestabilnim vremenima, dotle Valsamon, kao poznati branilac istočnog papizma i cezaropapizma, zastupa stav da su kanoni o obaveznom sazivanju sabora najmanje dva puta godišnje izgubili snagu posle donošenja jedne novele cara Justinijana i 8. kanona na Trulskom saboru o jednom godišnjem obaveznom saboru. Zanimljivo je da Valsamon potpuno drugačije od Aristina i Zonare tumači i pomenuti 34. apostolski kanon koji utvrđuje sabornu organizaciju Crkve. U duhu istočnog papizma, Valsamon obavezu sabornog odlučivanja tumači tako da su njom u potpunost vezani samo episkopi Crkve, dok je prvi među njima delom oslobođen ove obaveze, jer bi jednakopravnost vređala njegovu prvosvešteničku poziciju.

„Pri tome treba znati da je Sveti Sava, kako je to utvrdio još Sergije Troicki, prilikom brižljivog odabira komentara kanona koje će uneti u svoje Zakonopravilo, zbog očiglednih idejnih razloga uneo komentare Zonare i Aristina, dok je Valsamona i drugog pobornika istočnog papizma i cezaropapizma Homatijana svesno izostavio. Autoritet Svetog Save je dovoljan da episkopi Srpske crkve u praksi sprovedu stav Aristina i Zonare da je obavezno da se najmanje dva puta godišnje saziva redovni SA sabor. Ukoliko bi se nastavilo sa praksom da SA sabor ima samo jedno redovno zasedanje godišnje, bio bi to notoran dokaz krize načela sabornosti u radu Crkve Svetog Save i to u ovom za pravoslavni srpski narod po mnogo čemu prelomnom istorijskom vremenu.“

[/restrict]