Mr Ljubinka Škodrić, viša arhivistkinja (II deo) Ona u okupiranoj zemlji

Razgovarala  Nataša Francisti

Posle oslobođenja, mnoge žene su pred sudovima odgovarale zbog intimnog života tokom okupacije, a broj optuženih žena znatno je proširen i time što su se pred sudom našle i one koje su održavale intimne odnose sa pripadnicima kolaboracionističkih ili ravnogorskih snaga

Žene koje su vrbovane u službu okupatora kao obaveštajni agenti u velikom broju slučajeva bile su u ljubavnim vezama sa pretpostavljenim nemačkim službenicima, a računalo se na njihove seksualne usluge prilikom pribavljanja informacija. Među ženama koje su bile saradnice nemačke obaveštajne službe najintrigantniji je slučaj Vere Pešić, koja je još u međuratnom periodu bila u ljubavnoj vezi sa SS majorom Karlom Krausom, a smatra se da je bila i ljubavnica generala Badera, vojnog zapovednika Srbije, kaže u razgovoru za „Pečat“  mr Ljubinka Škodrić, viša arhivistkinja u Arhivu Srbije.

 

U kojoj meri su saradnice i ljubavnice okupatora bile markirane u svojoj sredini i koji mehanizmi kažnjavanja su postojali?

Javnost je pratila i oštro osuđivala veze žena sa okupatorom, očekujući njihovo kažnjavanje po završetku rata. I tokom rata žene su upozoravane na takvo ponašanje. Pripadnici Jugoslovenske ravnogorske omladine u užičkom kraju izveštavali su januara 1943. da su sastavili spisak žena koje su u intimnim vezama sa nemačkim okupatorom i da je reč o 33 osobe, uglavnom o omladinkama. Tim povodom su izradili letak gde su naveli imena optuženih žena i podmetali ga građanstvu, što je, prema njihovim tvrdnjama, imalo dejstva na držanje pojedinih osoba navedenih u spisku. Javno isticanje imena žena koje su se vezama sa okupatorom ogrešile o nacionalnu čast primenjivano je i u Kraljevu od strane ravnogoraca. Za ovo mesto navedeno je preko 40 žena koje su u ljubavnim vezama sa nemačkim, bugarskim i albanskim snagama, ali i ljotićevcima. Od strane ravnogorskog pokreta izdato je nekoliko proglasa kojima se nastojala skrenuti pažnja na nemoralno ponašanje pojedinih žena i uticati na promenu njihovog držanja.

Da li su iste kaznene mere bile primenjivane u celoj Evropi?

Žene bliske okupatoru bile su u Francuskoj izložene napadima još od rane 1943. godine, a neprijateljstvo prema njima pojačalo se po povratku ratnih zarobljenika, među kojima su mnogi smatrali da su ih izneverile. Uobičajena kazna za žene optužene za kolaboraciju, koja je sprovođena vansudskim putem, bila je brijanje glave. Ovu kaznu je nakon oslobođenja znala da prati i neka druga vrsta nasilja – žene su razodevane, gonjene ulicama, neke su i silovane. Iako je manje od polovine žena kojima su u Francuskoj obrijane glave bilo optuženo za stupanje u intimne veze sa okupatorom, ova optužba uglavnom se smatra glavnom krivicom žena tokom okupacije. Između juna 1943. i marta 1946. u Francuskoj je 20 000 žena obrijano do glave na osnovu optužbi za kolaboraciju, od čega se 40 odsto slučajeva odnosilo na optužbe za prostituciju ili seksualno opštenje sa neprijateljem. Činjenica da su bez kose ostale i žene koje su bile kažnjavane za druge vidove kolaboracije govori u prilog tome koliko su pol i seksualnost uslovljavali pojam izdaje uopšte, a žene koje su imale veze sa nemačkim vojnicima odmah su dovođene u vezu sa seksualnom nemoralnošću.

Gde su zabeleženi prvi slučajevi kažnjavanja prisilnim šišanjem?

Tokom prve polovine 20. veka brijanje glave ženama pojavljivalo se u praksi mnogih evropskih zemalja. Prvi slučajevi zabeleženi su u Belgiji krajem Prvog svetskog rata zbog saradnje sa okupacionim snagama. U međuratnom periodu u Rajnskoj oblasti i Nemačkoj brijanje glave bilo je rasistički motivisano i upereno protiv žena koje su bile protivnice nacista, koje su bile Jevrejke ili u intimnim vezama sa Jevrejima. Krajem Drugog svetskog rata brijanju glava zbog bliskih veza sa okupatorom bile su izložene žene u Francuskoj, Belgiji, Danskoj, Holandiji, Norveškoj.

[restrictedarea]

Brijanje glave vršeno je isključivo od strane muškaraca, što se može smatrati simboličkim činom ponovnog uspostavljanja patriotske muškosti, afirmacijom muške dominacije i „skidanja ljage“ sa nacije koja joj je naneta putem seksualnog opštenja sa neprijateljem. Brijanje glave je u tom smislu predstavljalo čin pročišćenja. Činjenica da su muškarci držali makaze imala je simboličke seksističke oznake. Gubitkom kose žene su gubile značajnu odliku ženstvenosti, a kazna je imala za cilj deseksualizaciju, simboličku žensku kastraciju i istovremeno je predstavljala demonstraciju muške dominacije. Brijanje glava ženama imalo je simboličko značenje i usled činjenice da je moglo predstavljati i odgovor na emancipaciju žena u međuratnom periodu kada je bila usvojena moda ženske frizure sa kraćom kosom.

Prisilno šišanje žena kao kazna zbog saradnje sa okupatorom ili stupanja sa njim u intimne odnose postojalo je u Srbiji tokom Prvog svetskog rata. Kažnjavanje žena šišanjem primenjivano je od ravnogorskog pokreta u Srbiji još na početku okupacije, ali je najveći broj prisilnih šišanja žena izvršen tokom 1943. i 1944. godine, odnosno s približavanjem kraja okupacije. Iako je šišanje najčešće primenjivano kao kazna za žene koje su stupale u ljubavne veze sa okupatorom, postoji više slučajeva kada su postojali drugačiji razlozi za ovaj vid kažnjavanja. Šišanje je primenjivano i kod žena čiji su muževi pobegli iz četničkih redova, kao i usled pripadnosti žena ili njihovih najbližih srodnika narodnooslobodilačkom pokretu. Često nerazjašnjeni motivi šišanja ukazivali su i na seksualno ucenjivanje od strane pripadnika ravnogorskog pokreta.

Dok je u većini evropskih zemalja prisilno šišanje žena predstavljalo uglavnom reakciju ogorčene javnosti, u Srbiji je ono otvoreno propagirano u štampi ravnogorskog pokreta. U „Glasu Cera“, opisivana je kazna za gimnazijalku što se družila sa nemačkim vojnikom koji je stanovao u njenoj kući, a tumačena je kao deo planskog rada posebne šumske trojke organizovane u Šapcu za suđenje takvim delima. Ova trojka je, prema pisanju članka, sačekala devojku u jednom dvorištu, ošišala je makazama za šišanje ovaca, namazala joj glavu katranom, a zatim je „nokautirala“.

Ne samo da je otvoreno propagirano već je šišanje žena postalo i deo opšte strategije očuvanja javnog morala, koja je osim šišanja uključivala i druge vrste fizičkog nasilja. U oktobru 1943. u pojedinim ravnogorskim odredima je naređivano da se „žene koje se sa neprijateljem vucaraju šišaju na nulu“ i pored toga, da im se udaraju batine „radi primera drugima i morala uopšte“.

Kojim represijama su bile izložene ove žene nakon završetka rata?

Nakon rata, prilikom prijavljivanja zločina, sačuvan je mali broj prijava ošišanih žena upravo zbog toga što je vladalo mišljenje da su na taj način kažnjavane za nemoral ili saradnju sa okupatorom. U pojedinim slučajevima gde su prijavljivani ovakvi postupci, često se u dokumentaciji nalaze dopisani uzdržani stavovi, preispitivanje razloga ili drugi znaci koji ukazuju na sumnju prema podnositeljkama prijava. Iako je kažnjavanje žena prisilnim šišanjem začuđujuće slično širom okupirane Evrope, ovaj čin je često, pored kažnjavanja žena koje su bile u intimnim vezama sa okupatorom, podrazumevao i kažnjavanje žena koje su se upustile u druge vidove saradnje, a na području Srbije korišćen je i za obračun sa ženama koje su smatrane za ideološke protivnice. I posleratne osude komunističkih vlasti takođe su, pored stvarnih prekršaja, za pozadinu imale i ideološko razmimoilaženje. Žene su uglavnom osuđivane da su putem intimnih veza sa predstavnicima okupacionih vlasti vršile i obaveštajnu saradnju, što je u mnogim slučajevima bilo teško dokazati i što ukazuje da su preduzete mere bile više udar na same žene i njihovu prirodu nego na prekršaje za koje su optuživane.

Posle rata mnoge žene bile su osuđene na zatvorske kazne i gubitak nacionalne časti zbog održavanja intimnih veza sa okupatorskim vojnicima. Često je odlučujuću ulogu imala lična procena odabranih svedoka, ali i čaršijske priče i ogovaranja kojima su pojedine žene etiketirane na osnovu malograđanskih kriterijuma. Pojedine žene koje su bile na glasu kao „ljubavnice nemačkih oficira“ olako su posle oslobođenja postale žrtve posleratne represije i zbog moralnih sagrešenja izgubile i život. Nasuprot tome, muškarci koju su u zarobljeništvu ili na prinudnom radu uspostavili veze sa Nemicama nisu bili tretirani kao prekršioci ni nacionalnih ni moralnih normi. Pojedini su se vratili u zemlju sa suprugama Nemicama. Muškarci su i na teritoriji okupirane Srbije uspostavljali kontakte i veze sa Nemicama u pomoćnim vojnim odredima okupacionih snaga. Iako su te veze izazivale strah okoline od reakcije okupacionih vlasti, one nisu bile osuđivane, niti gledane sa neodobravanjem.

Posle oslobođenja, mnoge žene su pred sudovima odgovarale zbog intimnog života tokom okupacije, a broj optuženih žena znatno je proširen i time što su se pred sudom našle i one koje su održavale intimne odnose sa pripadnicima kolaboracionističkih ili ravnogorskih snaga. Ženama optuženim za nemoralno držanje pod okupacijom često je posle rata bilo organizovano grupno suđenje. Kao primer grupnog suđenja ženama optuženim za održavanje intimnih i prijateljskih veza sa okupatorom može poslužiti suđenje održano u Užicu. Dok je ravnogorski proglas za intimne veze sa okupatorom optuživao 33 užičke omladinke, u procesu koji su vodile komunističke vlasti osuđeno je devet žena mahom iz uglednih građanskih porodica, a sve osuđene proglašene su, između ostalog, krivima po zajedničkoj tački optužbe da su održavale prisne i prijateljske odnose sa pripadnicima okupatorske vojske i vlasti. Najteža presuda doneta u ovom procesu ubrzo je smanjena nakon što je iskaz glavnog svedoka doveden u pitanje, pošto je, po svemu sudeći, reč bila o osveti odbijenog muškarca. Da je proces imao i karakteristike obračuna sa političkim protivnicima, govori i činjenica da se među optuženima našla Nada Mirković Lautner, supruga komandanta 10. dobrovoljačkog odreda Miloša Vojinovića Lautnera i kćerka trgovca i predsednika opštine Andrije Mirkovića, koji je streljan od strane novih vlasti.

Da li se može izvršiti neka kvantifikacija „horizontalne okupacije“, koliko je ona bila zastupljena u Srbiji, koliko u zemljama Zapadne Evrope?

Iako je teško izvršiti kvantifikaciju, „horizontalna kolaboracija“ u Srbiji, uslovljena težim režimom okupacije, nije imala razmere sličnih pojava u porobljenim zemljama Zapadne Evrope, ali nije bila ni zanemarljiva. Nije bio zanemarljiv ni uticaj koji je takvo ponašanje ostavljalo na javno mnjenje, koje je budno pratilo vladanje žena. Patrijarhalna moralna pravila su sa posebnom strogošću regulisala ponašanje, ljubavni i seksualni život žena. Okupacija i propast države, kao i poraz muškaraca u ratu uticali su na slabljenje patrijarhalnog poretka, koji je ulogu žene u ratu video kao svetu dužnost. Od žena je očekivano da budu majke i brinu o domaćinstvu, a umesto toga one su odsutne i poražene muškarce zamenile okupatorom. Seksualnim vezama sa okupatorom žene su ugrozile nacionalno i muško vlasništvo nad ženskom seksualnošću. O značaju koji je pridavan „horizontalnoj kolaboraciji“ svedoči i to da je kažnjavanje vršeno i od strane ravnogorskog i narodnooslobodilačkog pokreta. Dok je ravnogorski pokret pribegavao prisilnom šišanju, narodnooslobodilački pokret ih je sankcionisao sudskim putem. Od strane oba pokreta među optuženima našle su se i žene koje su smatrane ideološkim protivnicama, a u primenjivanom kažnjavanju seksualne optužbe su često prikrivale ideološko razmimoilaženje koje je prebacivano na polje seksualnosti. Skrivanje ideologije iza optužbi za seksualne prekršaje predstavljalo je pokušaj da se žene degradiraju u okvirima roda.

Iako nije imala uticaj na ratni ishod, „horizontalna kolaboracija“ nije bila efemerna pojava, već je snažno uticala na javno mnjenje. Dok su pojedine žene doživljavale društveni uspon, romanse i uživale materijalnu korist zahvaljujući vezama sa okupatorom, postojao je i veliki broj žena koje su stradale od strane istih okupatora i kao što su prve svoj pol koristile za sticanje pogodnosti, druge su zbog njega proživljavale naročita stradanja. Moguće je izdvojiti njih nekoliko čije sudbine karakteristično govore o životu žena tokom okupacije, od nemačke obaveštajke Vere Pešić do Hilde Dajč, Jevrejke koja je dobrovoljno otišla u logor na Sajmištu, ravnogorke Jelene Đorić ili hrabre partizanke Božidarke Kike Damnjanović, ali ostaje niz žena čija je sudbina ponekad teško vidljiva poput žena izbeglica, žena ratnih zarobljenika, majki koje su same morale da se brinu o porodici, ishrani i odgajanju dece, a kojima, po rečima Borislava Mihajlovića Mihiza, nikad nećemo podići spomenik – „Jer spomenici se dižu samo onima koji rat prave, a ne onima koji, onda, taj rat imaju da izdrže.“

Da li su zabeleženi slučajevi neinteresnih veza potaknutih emocijama i da li su takve veze  pretrajavale stalne prekomande nacističkih vojnika?

Veze nisu bile isključivo seksualnog karaktera već je dolazilo do ljubavnih romansi, planirani su razvodi brakova, ali o nestabilnosti ratnih ljubavi svedoči i to da su one uglavnom trajale do prve prekomande, a kontakti su se i pored uspostavljanja prepiske ubrzo gubili. Veze su ipak ostavljale tragove. Osim žiga sredine, iz veza sa nemačkim vojnicima rađala su se i deca iako je o tome ostalo malo pisanih podataka.

Intimne veze najlakše su uspostavljane sa osobama koje su se nalazile u neposrednoj blizini okupacionih predstavnika, pre svega sa ženama koje su angažovane kao pomoćno osoblje okupacionih snaga. U nemačkoj službi našao se veliki broj žena koje su za potrebe okupatora obavljale poslove prevoditeljki, sekretarica, daktilografkinja, kuvarica i čistačica. Nakon zaposlenja kod nemačkih okupacionih službi mnoge žene koje ranije nisu bile politički opredeljene počele su da promovišu interese okupatora i da sa njima provode slobodno vreme.

[/restrictedarea]