Manastir Mileševa i Rusija

Piše dr Slavenko Terzić

Reč u Manastiru Mileševi, 7. oktobra 2011. godine, na dan osvećenja zvona darovanog iz Rusije

Ovaj predivni dar, prispeo iz velike Ruske zemlje, samo je jedan biser u dugom nizu darova koje su slavnoj nemanjićkoj lavri, ali i drugim srpskim crkvama i manastirima vekovima slali ruski carevi. Sa srcima punim duhovne radosti što vaskrsava stari sjaj Mileševe, i što smo danas svedoci događaja višestruke istorijske simbolike, verujemo da i ovo moćno zvono čini podsticaj vaspostavljanju širokih i dubokih temelja duhovne zajednice srpskog i ruskog naroda.

SVETOSAVSKA DUHOVNA PROŽIMANJA
U istoriji opstaju narodi koji i u najtežim iskušenjima veruju u sebe i u svoju istorijsku misiju u svetskoj zajednici naroda. Da nisu verovali u sebe naši preci ne bi dočekali oslobođenje srpskih zemalja, niti obnovu više puta paljene, rušene i više od jednog veka zapustele Mileševe.
Zahvaljujući pismima ruskim carevima i čestim odlascima mileševskih kaluđera u Rusiju, naročito tokom 16. i 17. veka, kao i svedočanstvima ruskih diplomata i istraživača, mi danas dosta znamo o istoriji ovoga svetoga hrama, o njegovoj viševekovnoj drami i o pomoći velike pravoslavne Rusije.
Pritisnuta moćnom turskom silom, čije se trupe u punoj snazi tokom 17. veka približavaju Beču, ponete imperijalnim zanosom da budu gospodari cele Evrope, Mileševa, obavijena dugom tamom, jedino svetlo vidi u pravoslavnoj Rusiji – u Moskvi kao „trećem Rimu“. Posle pada Carigrada kao „drugog Rima“ pod tursku vlast, smatralo se da Moskva preuzima i nastavlja njegovu svetsku duhovnu i kulturno-istorijsku misiju. U jednom pismu ruskom caru Mihailu Fjodoroviču iz 1638. godine, Mileševci kažu da nemaju druge pomoći „osim Boga i tebe, pravoslavnog cara“.
U središtu srpsko-ruskih duhovnih prožimanja, pa i veze Mileševe sa Rusijom stoji Sveti Sava, njegovo delo i kult raširen u ruskim zemljama. Nije stoga čudo da mileševsko bratstvo u svim molbama ruskim carevima svoju lavru naziva „vaznesenjski Svetoga Save srpskog manastir, zvani Mileševa”. Oskudni istorijski izvori ne dozvoljavaju da osvetlimo srpsko-ruske odnose više vekova pre Svetoga Save, a prirodno je da ih je moralo biti. Susreti mladoga princa Rastka Nemanjića sa monasima ruskog manastira Sv. Pantelejmona krajem 12. veka, njegov postrig u ovome manastiru i njegovo celokupno delo, u prvom redu „Krmčija“ ili „Nomokanon (Zakonopravilo)“, čine temelje srpsko-ruske duhovne zajednice koja i danas traje. Još na Vladimirskom saboru (1274) „Krmčija“ je prihvaćena kao kanonski zbornik Ruske pravoslavne crkve. Od sredine 17. veka do Prvog svetskog rata „Krmčija“ je u Rusiji doživela deset štampanih izdanja. U vreme ruskog cara Ivana IV Vasiljeviča, zvanog Grozni, ikona Svetog Save smeštena je u glavni hram Rusije – kremaljski Uspenjski katedralni sabor u Moskvi, najveću svetinju ruskog naroda. Uspenjski sabor je čuvao Vladimirsku čudotvornu ikonu Majke Božje, u njemu su vekovima krunisani ruski veliki kneževi, carevi – kasnije imperatori i birani patrijarsi Ruske pravoslavne crkve. U Rusiji je izbrojano više od osamdeset kopija ikone Svetoga Save, a pored službe velikom srpskom svetitelju sastavljaju se i službe Sv. Arseniju i Sv. Lazaru.
U vreme mongolsko-tatarske vlasti nad ruskim zemljama, od sredine 13. do kraja 15. veka, srpski vladari, s druge strane, pomažu Rusiju i ruske svetinje. Ruskom manastiru Rusiku (Sv. Pantelejmon) na Svetoj Gori daruju u Srbiji crkve i zemljišne posede. Bilo je to vreme jakog književno kulturnog uticaja Srba na Ruse, o čemu pored ostalog svedoči i delatnost mitropolita Kiprijana i Gligorija Camblaka u drugoj polovini 14. veka i Pahomija Logoteta u 15. veku. Dok su srpske zemlje padale pod tursku vlast u drugoj polovini 15. veka, Rusija se oslobađala mongolsko-tatarskog jarma. Uzdižući se kao velika sila, od druge polovine 16. veka, preuzima na sebe pomoć Srpskoj pravoslavnoj crkvi i njenim svetinjama, nastojeći da ih zaštiti kako od turskih zuluma, tako i od prozelitske akcije Rimske kurije.

MILEŠEVSKI KALUĐERI U RUSIJI
Manastir Mileševa je, svakako zbog Svetoga Save, uživao posebnu naklonost ruskih careva, naročito tokom 17. veka. Iako Mileševci u jednom pismu caru Alekseju Mihailoviču (1645-1676) iz 1652. godine pominju pomoć cara Ivana Vasiljeviča (1530-1584), zahvaljujući kojoj je obnovljen manastir, kao i njegovog naslednika Fjodora Ivanoviča (1584-1598), pomoć je bila osobito izdašna tokom 17. veka. Godine 1627. u Moskvi su iz Mileševe stigli arhimandrit Teodosije, jeromonasi Đorđe, Atanasije i Todor i đakon Damaskin. Njihovo pismo caru Mihailu Fjodoroviču (1613-1645), ali i sva potonja pisma ruskim carevima, riznica su podataka o manastiru Mileševi, njegovom bratstvu, crkvi, imovnom stanju i mestu u ruskoj brizi o srpskim manastirima. U pomenutoj molbi caru Mihailu Mileševci kažu da u njihovom manastiru počivaju mošti „oca našega i učitelja, prvog arhiepiskopa srpskog Svetoga Save, velikog čudotvorca, i mošti svetih kraljeva Vladislava i Davida“. Primljeni su u Moskvi bratski i dobili obilatu milostinju, a car je 1628. godine uputio srdačnu gramatu manastiru koja svedoči o bliskim vezama Mileševe i Rusije. Naslovivši gramatu – „U Srpsku zemlju, u manastir Svetoga Save, srpskog čudotvorca („Vъ serbskuю zemlю, vъ monastыrь svяtogo Savю, serbskogo čudotvorca“), car Mihailo Fjodorovič, pored ostalog, kaže da mu je Bog „radi duhovnih podviga i molitava mileševskih inoka darovao kćer Irinu“. Mileševski monasi su u molitvama iza pećkog patrijarha, hercegovačkog mitropolita i svoga igumana, pominjali ruskog cara Mihaila, pa tek potom turskog sultana.
Istorijski izvori beleže, pored pomenutog, još najmanje 10 odlazaka mileševskih kaluđera u Rusiju: 1635, 1638, 1647, 1652, 1657, 1659, 1664, 1668, 1675. i 1688. godine, zapravo sve do velike pometnje nastale austrijsko-turskim ratom krajem 17. veka i Velikom seobom Srba 1690. godine. Arhimandrit Atanasije, ćelar Jerotije i jeromonasi Todor i Grigorije traže 1635. godine pomoć radi „crkvene gradnje“, jer su, kažu, pokrili crkvu olovom i zapali u veliki dug. Dato im je – arhimandritu 40 samura u vrednosti 15 rubalja i 12 rubalja u novcu, jeromonasima po osam rubalja i 40 rubalja na „manastirskoe stroenie“ (opravku manastira). Tri godine kasnije (1638) arhimandrit Atanasije u molbi caru Mihailu Fjodoroviču piše o teškom stradanju Mileševe: manastir i njegova imanja su bili upisani „pod bostan carev“, dakle direktno podčinjeni sultanu i njegovom bostandžibaši, ali su nasilnici oteli sve baštine njegove; Piribeg Somborac je uzeo iz Mileševe 40.000 akči; sve što je Sveti Sava priložio, pišu Mileševci „sada su sve Turci odneli iz manastira“. Car je darivao 100 rubalja na „cerkovnoe stroenie“, na spominjanje umrlog carevića Ivana Mihailoviča 40 samura u vrednosti 40 rubalja i štampanih crkvenih knjiga za nešto više od osam rubalja.
I novi ruski car Aleksej Mihailovič (1645-1676) bio je darežljiv prema Mileševi. Godine 1647. obnovio je darodavnu gramatu i arhimandritu Vasiliju, ćelaru Antoniju, jeromonasima Visarionu i Sofroniju i slugi Damjanu dao 40 samura u vrednosti 50 rubalja i uz to još štampane crkvene knjige. Pet godina kasnije, 1652, novembra meseca, car Aleksej Mihailovič primio je izaslanstvo Mileševe u carskom dvorcu u Kremlju. Arhimandrit Visarion, jeromonasi Nektarije i Ilarion i iskušenik Stevan Isaijev predali su caru i carici darove – ikone sa likom čudotvoraca Save, Stefana (sina Vukanova) i Simeona. U molbi caru ističu, kao i svi iz Mileševe pre njih i svi posle njih, tokom 17. veka, da u manastiru počivaju mošti Svetoga Save i kralja Vladislava i Davida – „dece srpskog cara Stefana“, misleći svakako na kralja Stefana Prvovenčanog. Kažu da je manastir podigao sveti otac Sava 1219. godine; mole pomoć za opravku crkve, navode da imaju veliku trpezariju, pominju i bolničke ćelije od mnogih godina poremećene“. Pominju i isposnicu svetoga srpskog čudotvorca Svetog Save, i traže pokrov „na čestnuю raku“ njegovu. Naglašavaju da će se moliti za zdravlje carevo i caričino i njihovih kćeri Marte i Evdokije. Dato im je po 40 rubalja na ime milostinje, 60 rubalja na „cerkovnoe stroenie“, za nabavku polijeleja 50 rubalja, a naređeno je da arhimandritu sašiju odežde sa zlatnim poleđem. Od knjiga su dobili – jevanđelje, služebnike, triod posni i cvetni, psaltir i mineje.
Car Aleksej Mihailovič darivao je 1657. godine arhimandrita Visariona i bratiju sa oko 300 rubalja u samurima, dve godine kasnije 150 rubalja, zatim 1664. godine 200 rubalja, 1668. godine 70 rubalja, dok je arhimandrit Avesalom 1675. godine dobio 150 rubalja. U molbi iz 1659. godine arhimandrit Visarion, kelar Antonije i starac Filotej govore o „velikom razaranju“ Mileševe 1658. godine od strane Seid Ahmed-paše bosanskog: osam monaha je bačeno u tamnicu, dva su mučena do smrti, a šest ih je provelo u tamnici četiri meseca. Godine 1668. arhimandrit Visarion obećao je protopopu Andreju Savinovom četiri knjige iz Mileševe: jevanđelje neprestolno, apostol, psaltir i služebnik. Knjige je 1675. godine doneo u Moskvu arhimandrit Avesalom. Izvori svedoče o poslednjem odlasku Mileševaca u Rusiju – arhimandrita Dositeja, ćelara Makarija i đakona Viktora – 1688. godine. Darivani su sa 300 rubalja.

ODJEK MILEŠEVSKOG ZVONA
U velikom ratnom vrtlogu Svete lige i Osmanskog carstva krajem 17. veka, Mileševa je razorena negde između 1687-1690. godine. Deo bratstva pobegao je u manastir Pakru u Slavoniji, neki u Sent Andreju i u fruškogorske manastire ili, po svemu sudeći, u Gomionicu u Bosni. Deo bratstva se, ipak, vraća u stari manastir. Iz činjenice da Mileševa prima pomoć od Rusije do 1735. godine, da se zaključiti da Turci po ko zna koji put pustoše manastir upravo te godine. Ruski poslanik u Carigradu Andrej Nepljuev javio je 1747. godine da je Mileševa opustela. Kelije manastirske spaljene su konačno 1782. godine.
Arhimandrit manastira Pive Arsenije Gagović uputio je avgusta 1813. godine molbu ruskom Svetom sinodu da se mileševska darodavna gramata prenese na manastir Pivu. Posle razaranja i pustošenja Mileševe – riznica, gramata i ostale sveštenoslužeće stvari prenete su u Pivu, među njima, piše Gagović, i ikone Spasitelja i Majke Božje. U požaru, u pivskom manastiru 1782. godine, kaže Gagović, izgorele su sve dragocenosti osim pomenutih ikona. Godine 1815. ruski Sveti sinod je umesto izgorele gramate manastira Mileševe izdao novu gramatu manastiru Pivi, na osnovu koje je pivskom manastiru isplaćeno 2.800 rubalja na ime neisplaćene pomoći manastiru Mileševi od 1735. do 1815. godine.
Rusi, međutim, nisu zaboravili ovu svetu lavru. Prvi ruski konzul u Sarajevu Aleksandar Fjodorovič Giljferding posetio je zapustelu Mileševu 1857. godine i u knjizi „Putovanje po Hercegovini, Bosni i Staroj Srbiji“ zabeležio sledeće reči: „Sada je ona ruševina – ali takva koja još privlači bogomoljce i srpski se narod još uvek nada da će je, kad-tad, vidjeti obnovljenu (…) Zidovi su se sačuvali, ali nema krova. Govore da su ga Turci skinuli i uzeli s njega olovo, kojim su pokrili jednu od džamija u susednoj varošici Prijepolju. Od oba kubeta sačuvani su samo niži dijelovi i dijelovi potpornih svodova (…) Narod priča da su u crkvi bila četiri mermerna stuba koje su Turci odnijeli radi ukrašavanja džamije“. U Ruskoj nacionalnoj biblioteci u Sankt Petersburgu čuva se, u Giljferdingovoj zbirci, „Apostol“ iz manastira Mileševe, iz 14. veka, na pergamentu, obima 255 listova, uz koji se nalazi Giljferdingova beleška: „Nađeno 1857. godine u razvalinama Mileševskog manastira (poklon popa Ilije sjeničkog)“.
Osvećenje obnovljenog manastira Mileševe 1868. godine najbolji je dokaz da vera srpskog naroda u mileševsko vaskrsenje nije bila uzaludna. Već početkom sledeće, 1869. godine, grofica Antonina Bludova, uticajna dama na ruskom dvoru, piše bečkom proti Rajevskom da je obnova Mileševe završena, a „mi ovde spremamo stvari i riznicu“.
Vaskrsla Rusija i danas, kao nekada, po ko zna koji put pruža zvonom svoje ruke Mileševi! Ovde, u srcu stare Raške zemlje, jeka mileševskog zvona kao da priziva Svetoga Savu da svojim čudotvornim moćima, o kojima se vekovima pripoveda, sačuva srpske zemlje i srpski rod!
Na mnogaja ljeta!