SKENDER KULENOVIĆ (1910-1978) Zemlja naša Stojanka

Piše Dragan Hamović

Kulenovićeve partizanske poeme uglavnom su tumačene uz naglašavanje njihovog pokretačkog i borbenog patosa. Ipak, u nekima od njih, istorija i ideologija ustupili su mesto egzistencijalističkom izrazu borbe za goli opstanak

Književni status poema „Stojanka majka Knežopoljka“ i „Ševa“ Skendera Kulenovića, bio je markiran vremenom i povodima nastanka. One i danas nose spoljašnju operativnu odrednicu „partizanske lirike“, sa podrazumevanim limitima poezije pisane u jeku borbe, što traži i svoju duhovnu potporu. Ali, ako se samo ovlaš uporede Kulenovićeve poeme sa partizanskim stihovima (njemu po mnogo čemu bliskog) Branka Ćopića, videćemo da su međusobne razlike značajne. Spaja ih jedino činilac usmenosti, ali je i taj činilac primenjen dosta različito. Dok se i u lirski sniženim i raspričanim, prostonarodnim „Pismima Jove Stanivuka“ Kulenović poprilično otrgao od formula narodne pesme, dotle su Ćopićeve „pesme partizanke“ u osetnoj vlasti usmenog deseterca. S druge strane, časnu slavu narodnog pesnika u vreme ustanka protiv okupatora Kulenović stiče u rubnim okolnostima neopisivog kozaračkog postradanja 1942. godine, kada je glas njegove lirske junakinje, ma koliko složeno bio postavljen, saglasno sapatnički, katarzično odjeknuo među vojskom i narodom, proisteklim iz užasa nemačko-hrvatskog genocidnog pohoda na buntovnu srpsku planinu.

NULTA TAČKA EGZISTENCIJE
Za razumevanje polazne pesnikove unutarnje situacije za pisanje, od znatne nam pomoći može biti jedan od iskaza u eseju „Iz humusa“, kasnijeg ali sugestivnog i prekorisnog Kulenovićevog „objašnjenja“ „Stojanke majke Knežopoljke“: „Sutra ovoj svetkovini, ustaloj iz mrtvih, treba da čitam pjesmu koju danas pišem, koja se juče, poslije svakog promašaja smrti, začinjala u meni i zaklinjala u meni da će biti prvi dah kojim ću dahnuti ako ostanem živ i koja sad u meni, duboko u nekakvoj mutnini, leži sklupčana u strašan jauk.“ Treba zastati kod smisaone intonacije navedene rečenice. Pesma je tu kao uzdah i jauk, dakle, posle izbegnute smrtne opasnosti, spontani glas živoga života, nikako bojevni poklič ili bludnica.
Kao što Rastko Petrović, u tekstu „Opšti podaci i život pesnika“, pominje raskinute „zakone socijalne“ tokom albanske golgote velike srpske kolone u Prvom svetskom ratu i tadašnje granične egzistencijalne situacije, gde se biologija susreće i nesvesno meša sa arhetipom i pradrevnim mitom, tako i Kulenović dolazi do prvog iskaza „Stojanke majke Knežopoljke“ u poredivim neprilikama. U onom evokativnom i poetičkom eseju „Iz humusa“, opis je razvijan na dva plana: ličnom, a to je grčevito previranje tokom artikulacije pesme, i u slici kolektiva – obredno-ritualno označenoj, u jednodušnom oglašenju prvobitne žeđi za životom. Takva je baš scena kozaračkog kola: „Rukama i glasovima slili su se u jedno, a svaki je sâm, otišao je pomućenim očima i bogzna čime, bogzna kamo. Onda iz te mumljave, hoće-neće kao da se ispiljuju, počnu prve riječi, i ona se, u jednom neodredivom trenutku, već pretvorila u razgovijetnu i visoko zavitlanu pjesmu, koju pri predahu jednih odmah produžuju drugi, te mi se čini kao da to preda mnom zvoni sama neprekidnost.“ Nije ni ovo ustaljena slika partizanske zabave, nego plemenski obred u slavu održanja.
Ma koliko okolnosti prve recepcije „Stojanke majke Knežopoljke“ uticale da u opštem čitalačkom doživljaju ostane naglašen pokretački, borbeni patos koji poema svakako nosi, ovde se taj elemenat dosledno pomera u drugi plan. U poemi napisanoj neposredno nakon velikog izginuća, ustanički otpor, ili revolucionarna borba za komunistu i partizana Kulenovića, ustupa pretežni pesnički i smisaoni prostor izrazu – borbe za goli opstanak. Istorija i ideologija povlače se pred tim bezuslovnom prizivom biologije. Poput Rastka pred naturalističkim prizorima albanske, tako i Skender pred istovrsnim prizorima kozaračke golgote, kao pesnik ne čini nekakav radikalni antiepski uzmak, nego upravo regeneriše vitalne i epske potencijale – pred surovim licem velike nesreće tolikih ljudi, žena i dece.
Otuda, poema o Stojanki, svedočeći bukvalno jučerašnju istoriju, peva nešto dublje od istorije, njena je pozicija nulta tačka egzistencije. Upravo odatle, kroz pesnički glas Skendera Kulenovića, progovara „mladićstvo narodnog genija“. Nema bolje naknadne ilustracije za zaključnu tezu pomenutog eseja Rastka Petrovića, od poeme „Stojanka majka Knežopoljka“ i njenih faktografskih podsticaja. Jače od svesne i usmerene pobune ovde podsvesne sile – kako i objašnjava Rastko – „neuništivi nagoni koji izbiju odjednom u formi fanatizma, proroštva, herojstva, pijanstva … a radi povraćanja u silu onih stalnih društvenih zakona: čovečanskih zakona, opštečovekovih prava na život i na uživanje života“. Na delu je ovde „skoro geološko-atavistički ideal, što sve valjda jedino može da objasni mnoge nepojmljive i neizdržljive momente heroizma u našoj borbi za oslobođenje“, uveravamo se čitajući protegnuti jauk ojađene krajiške majke, u kojem se nalog za osvetom sinova jednači sa nalogom prinošenja nove žrtve, potiskujući svaku ideološku konotaciju.

PRAŠUMA UMA
U završnici poeme „Ševa“, na tragu navedenog stava, i nalazimo polusloženicu „zemlja-buna“, odnosno sama mitska zemlja natkriljuje se u borbi za uspostavu nove ravnoteže, koja se namiruje i krvnim žrtvama. Treba videti kako se slažu slojevi slovesne i beslovesne predaje, u liku Stojanke, koja, od majke Srđana, Mrđana i Mlađena, uzrasta u opštu majku što žali poginule, ali zaziva rađanje i žrtvovanje novih sinova, ratara i ratnika, da bi se pokrenuo nov krug opstajanja. Samo takva, mitska, Velika Majka, naričući nad mrtvim sinovima i mužem, može da otresito kaže: „Kad bi se utroba moja oplodila, / još bih tri Mlađena, / i tri bih Mrđana, / i tri bih Srđana / porodila, / i ljutom dojkom odojila, / i svatri tebi poklonila!“ Stojanka se obraća „seki Kozari“, kao svojoj dvojnici, plodnoj hraniteljki i sahraniteljki, nositeljki životnog ciklusa. Kontaminacija mitskog i istorijskog oličena je u trećem liku materinske trijade koju Stojanka pominje. To je pramajka Rusija, opredmećena u zvuku „uke velike“ koja se pomalja na obzoru, s istoka: „Ovdje snagom doji Stojanka, / bunom pita Kozara pomajka, / vjerom hrani Rusija pramajka“. Nije ovde mogao Kulenović, komunista i partizan, uz to rođenjem inoverac, da ne iskoristi pesnički potencijal poistovećenja Moskve s Jerusalimom, odakle se otiskuje velika vojska svete osvete i slobode.
Materinsko načelo kod Kulenovića, kao i ranije kod Petrovića, uzima primat nad otačkim, epskim, jer se moderna pesnička sonda spušta u najdonje stupnjeve iskustva, u sebi ambivalentnog, protivrečnog, spajajući u sebi i tajnu rođenja i mistiku smrti. Vratimo se načas samom početku, prednjoj granici pesničkog teksta „Stojanke majke Knežopoljke“, prvom polustihu: „Svatri ste mi na sisi ćapćala“. U toj jednoj, početnoj rečenici, vidljivo je mnogo šta od činilaca poetičke veze s onom linijom srpske avangarde čiji su izvori nađeni u osnovama narodne kulture. Na povlašćenom mestu ove poeme jeste slika početnog kontakta majke i deteta, odmah nakon dogođene „tajne rođenja“. Najosetljiviji, prvi postnatalni dodir, jeste dodir detinjih usnica sa majčinom dojkom iz koje crpe nasušnu hranu. U toj tački spajaju se biologija i mitotvorstvo, tu je prakoren majčinskog tajanstva. Korak dalje, nakon Rastkovog crvenila koje doteče iz matere, upućuje se Kulenović – obrćući i pesničku perspektivu, od sinovljeve ka materinskoj.
Ne samo da je u korenu i Kulenovićevih poema i soneta, svest srodna onoj koju i Rastko Petrović iskazuje u eseju „Helioterapija afazije“ da „među odnose u prirodi moramo sa naročitom veštinom ulaziti da bi se ceo život u našim očima obnovio“ nego je, još i više, simfonična dinamika prirodnih kretanja, najpre onih upoznatih i tačno imenovanih u vaseljeni zavičajne krajiške planine, omogućila odgovarajući izraz nijansi i preliva – ili (po Kulenovićevom rečniku) „tankosti“ – unutarnjeg života, čiji korelat pesnik modernog doba opet traži i nalazi u kretnjama i sokovima elementarnog okruženja, zemlje što klija, rađa i sahranjuje – i stalno tako. U sonetu „Čuda“ pesničko ja, sveprisutno je širom vidljivog jestastva u kojem se razlaže i vraća prvobitnom jedinstvu s njime: „Sunovrat s gromom sam slapa, i iskok duge iz pjene. / S njom gasnem, i svaka  mi kap se, u sladostrašću mijene, / u praroditeljku čuda, u prakap bremenu vraća“. Majka zemlja, koja je dobijala lik Stojanke ili (rodom i bunom) nabrekle domovine u „Ševi“, promalja se sada u filosofski razrađenijem liku, kao „praroditeljka čuda“. Takav lik će, kao blistavu poentu, Kulenović izvesti u testamentarnim sonetima „Baruh-Benediktus de Spinoza brusač“, sledeći okosnicu misli i delanja svoga lirskog junaka i donekle dvojnika: „Tek, kopaču misli, kad ispod svog čela / kresneš dragulj-miso, priroda bez vela/ skočiće ti na dlan, sverotkinja sinja“. Slika zemlje, „praroditeljke čuda“ i „sverotkinje“ smešta se unutra, u „prašumu uma“ u kojoj deluje istovetni tamni, nedokučivi obrazac kao i spolja, i priznati su joj ne samo tvorački i stvaralački prerogativi, nego i neminovno etičko merilo: „Za grbe nepravdi pravedna libela. / Poklič bune časne što uzvitla puke.“ To je ona ista „zemlja-buna“, ili „pomajka Kozara“, kojima je u osnovi borba protiv svakojakih nepravdi i zločinstava, pojmljenih kao poremećaj u prirodi. Čitav do sada spevovani etos elementarne pobune kolektiva i zemlje, od koje kolektiv zavisi, u borbi za opstanak i namirenje slepog naloga produženja života, u sonetima o Spinozi prenet je na teren pojedinca i njegove skupe slobode u odnosu na ideološke autoritete, što zahtevaju povinovanje i uokvirenje svačije misli i svačijeg dela – čime je Kulenović dao nedovoljno uočen prilog kritičkoj poeziji sedamdesetih godina prošlog veka. Kao što je, kao senzibilni sedamnaestogodišnjak, u „Ocvalim primulama“ otpratio rajsko i krhko doba detinjstva pred ulaskom u ozbiljni i tvrdi život, u „Stojanki majki Knežopoljki“ izneo raskošno strašni glas sa zajedničkog stradalnog ruba, tako je u svome poslednjem petodelnom sonetnom nizu sažeo i lični udes, koji je – savremenici svedoče – s plemenitim, begovskim ponosom podnosio.