ATELJE 212 Kako se (samo)ugušila revolucija

Piše Raško V. Jovanović

Od najavljenog programskog okvira sezone u beogradskom Ateljeu 212, koji je za repertoarsku „okosnicu“ odabrao temu revolucije, ostalo se na marginalnoj priči – ocena je i publike i kritike

Već godinama u beogradskim pozorištima važi nepisano pravilo prema kojem svi žele da prikazuju sve. Povodeći se uglavnom za zbivanjima na anglosaksonskoj sceni, većina naših pozorišta nastoji da što brže dobavi i prevede najnovije tekstove koji se prikazuju u britanskim ili nemačkim pozorištima – sa uspehom ili ne, svejedno! – i da ih još brže, po svaku cenu, stave na repertoar. Ta „pošto/poto“ izvođenja trebalo bi, valjda, da pojasne da su ove teatarske kuće u toku sa savremenim svetskim scenskim zbivanjima. Pogubnost takve repertoarske orijentacije i te kako je vidljiva u slučaju pojedinih kuća, već i zbog poznate činjenice da publika mahom „u širokom luku“ zaobilazi predstave savremenih „hitova“.
S druge strane, u Ateljeu 212, početkom sezone koja je upravo istekla, kao repertoarsko opredeljenje pompezno je najavljena tema revolucije, ali kao rezultate, pored aktualizovanog, mada idejno nedovoljno izoštrenog izvođenja „Kose“ (adaptacija i režija Kokana Mladenovića), dobili smo, kao određene scenske domete samo dve ili tri predstave. Najpre, bio je to bojažljiv pokušaj političkoga kabarea „Da nam živi, živi rad“ Anđelke Nikolić i Milana Markovića, koji bi, sudeći po svedočanstvu rediteljke objavljenom u štampi, bio drugačiji i ubojitiji da nije bilo intervencija upravnika Ateljea 212 Kokana Mladenovića. Pažnje vredan scenski rezultat svakako je jedno novo scensko čitanje „Pazarnoga dana“ Aleksandra Popovića u režiji Egona Savina. Upravo te dve predstave tematski potiču sa našega tla i povezane su sa zbivanjima iz nedavne prošlosti. Da bi bilans bio potpun dodaćemo i predstavu „Čekaonica“ Borisa Liješevića i Branka Dimitrijevića – radi se o komadu dokumentarnog karaktera, koji pripada stilu takozvanog verbatim-teatra u kojem se, umesto da se životna iskustva pojedinaca ili njihove opservacije o društvenoj situaciji interpretiraju u okviru zamišljene dramske akcije, zabeležene autentične reči i misli pravih ljudi komponuju u vidu pogodne dramske prezentacije, koju prikazuju glumci. Ova predstava neosporno odgovara tematskom okviru revolucije, ali je šteta što mozaički sklopljen tekst načinjen od autentičnih monologa nije dramaturški bio više razvijen.

OD FARSE DO TRAGEDIJE
Poznato je da reditelj Egon Savin veoma ceni dramsko stvaralaštvo Aleksandra Popovića i da stoga, iz godine u godinu, sa uspehom režira neko od njegovih dela. Ove godine, donekle se uklapajući u tematski okvir programske orijentacije Ateljea 212, on se prihvatio postavke „Pazarnoga dana“, bez obzira što se većina kritičara, posle  prvog izvođenja te drame 1985. godine, uglavnom nije pozitivno izrazila o ovom delu,   ocenivši ga čak i praznjikavim. Čini nam se da je tada do tolikog nesporazuma došlo zbog toga što se od Popovića, kao po nepisanom pravilu, očekivalo vedrije farsično delo. Međutim, ova Savinova scenska revalorizacija pokazala je da nije sve baš tačno u procenama kritike izrečenim povodom prvog izvođenja ovog komada, kojem je Popović dao sledeću žanrovsku odrednicu: „Scenski belezi za jedan davnašnji san, tri puta na dan“. Pokazao se veoma korisnim i poučnim novi pristup ovoj Popovićevoj drami: korisnim, jer je izvučeno iz poluzaborava jedno delo iz opusa ovog značajnoga pisca, a poučnim – prvenstveno našim pozorišnim stvaraocima – jer se ispostavilo da i u  novijoj domaćoj  dramskoj baštini ima dela nepravedno skrajnutih i odbačenih!
Reditelj Egon Savin nije „Pazarni dan“ režirao kao istorijsku farsu, već kao surovu tragediju sa temom iz ne tako davne prošlosti. I bio je u pravu. Jer „Pazarni dan“ Aleksandra Popovića bez ulepšavanja, odnosno bez bilo kakvog zataškavanja obrađuje zbivanja u našoj zemlji tridesetih godina prošloga veka tokom kojih je došlo do zamašnih političkih previranja i ideoloških sukoba, koji su se na osoben način ispoljavali u palanačkim i seoskim sredinama, gde su vlasti bile odlučne i nemilosrdne u nastojanjima da suzbiju svaku opoziciju, pogotovo onu u kojoj su nazirale mogućnu pobunu. To je, dabome, dovodilo do kobnih podela i stradanja čak i nedužnih ljudi, ali i do otkrivanja pravih lica moćnih pojedinaca, kako onih iz redova vlasti, odnosno svih „čuvara poretka“, tako i čaršijskih moćnika, trgovaca, zanatlija te neizbežnih mešetara i ostalih mutivoda. Ali, pisac uočava i kako se ponašaju  rukovodioci koji isključivo deluju po direktivama Kominterne. Dakako, kao i obično,  politički sukobi na Balkanu moraju imati tragičnih posledica, pa je tako i u „Pazarnom danu“: finale drame krvav je i nepoštedan po većinu aktera. Pisac prikazuje surov obračun vlasti sa nepoćudnim podanicima, kojim rukovodi potpukovnik Svetozar, neumoljivo otkrivajući precizan mehanizam jedne diktature, koja po svaku cenu štiti interese viših slojeva građanske klase. To uočava i ističe reditelj, te u izoštrenoj projekciji, neumoljivo i nikoga ne štedeći, prikazuje u ovoj predstavi, akcentujući tragičan kraj.
Savršeno u skladu sa svojom vizijom ovog Popovićevog komada, reditelj je za izvođenje okupio dobru glumačku ekipu. To mu je i omogućilo da ostvari jednu predstavu koja je u pojedinim prizorima donekle imala ironičnu distancu prema zbivanjima, ali i akcente  neposrednog tragizma koji kulminira na kraju. Branimir Brstina kao potpukovnik Svetozar, iako u prvi mah nenametljiv, umeo je da izgradi autoritativan stav i da iznađe pravi izraz u tumačenju jedne vojničke ličnosti, koja pravolinijski, što će reći bez oklevanja i ikakvih odstupanja, postupa „prema potrebi službe“. S druge strane, među onima koji ustaju i pružaju otpor moćnicima vlasti, najviše se isticao Nikola Jovanović u ulozi „šegre“ Marinka: uspeo je veoma ubedljivo da izrazi naivan, tipično mladalački zanos i veru u mogućnost ostvarivanja socijalne pravde. Puniša Puša Rsavac, predvodnik akcije protiv diktatorskog kraljevskoga režima u ležernom tumačenju Gordana Kičića imao je i obeležje bonvivana, koji ne zazire od toga da vlastite ljubavničke prohteve pretoči i u sferu idejnih sukobljavanja.

NESLAVAN POČETAK
Premijernim izvođenjem „Pazarnoga dana“ Aleksandra Popovića, 18. maja 2010, veoma prikladno u Ateljeu 212 počeo je festival „Mucijevi dani“, koji je zamišljen kao otvoreni prostor za predstave zasnovane na osnovnim postulatima Ljubomira-Mucija Draškovića, reditelja i dugogodišnjega upravnika ovog teatra. Kao što je poznato, ti postulati podrazumevali su dobar tekst, ali i maštovit rediteljski pristup sa maksimalnom slobodom, koja otvara prostor za glumačku maštu i inventivnu realizaciju na sceni. Predstava „Pazarnoga dana“ upravo je to i bila, ujedno označivši lep početak festivala, ali i vrhunac programskog opredeljenja za prikazivanje komada sa temama revolucije, bez obzira što samo delo obrađuje predrevolucionarna zbivanja. Da nije bilo ove predstave moglo bi se zaključiti kako je proklamovana tema revolucije u realizaciji potpuno „ublažena“. Treba se podsetiti: ciklus „revolucionarnih komada“ neslavno je počeo izvođenjem u Teatru u podrumu drame „Dokle?!“ Milice Piletić, u režiji Alise Stojanović, o čemu smo pisali („Pečat“ br. 86), jer je reč o jednom nedorečenom dramskom tekstu, da bi se nastavio prikazom Sartrove drame „Prljave ruke“, koju je Nikita Milivojević postavio u vlastitoj adaptaciji sa očiglednim ciljem da osnovni problem koji veliki pisac u ovom delu tretira  prikaže tako da gledaoci moraju asocirati na naše političke prilike i (ne)prilike, što nema mnogo veze sa revolucionarnim dešavanjima. Baš kao što se i za izvođenje „Kose“, samo uslovno može podvesti pod tematski okvir revolucije. Uopšte, proglašenje takvog programskoga okvira u Ateljeu 212 treba shvatiti prvenstveno kao marketinški potez, a manje ili nikako kao smišljenu i solidno pripremljenu repertoarsku politiku.

POZIV NA UZBUNU
Ako se već htelo pristupiti scenskoj prezentaciji revolucionarnih tema, moralo se malo zagledati u istoriju i poći od Francuske buržoaske revolucije i Romena Rolana, koji je zamislio ciklus od dvanaest drama pod zajedničkim naslovom „Teatar revolucije“. Međutim, napisao je samo osam drama, od kojih se ističu: „Vuci“, „Danton“ i „Četrnaesti jul“. Iako je druga od ovih drama najupečatljivija, možda bi naše gledaoce trebalo pre upoznati sa prvom – „Vuci“, koja ima najviše akcije, Naravno da se i o revolucijama  u Rusiji mogla iznaći neka u nas neizvođena drama poput Bulgakovljevog dela „Dani Turbinovih“, koje je u osnovi dramska obrada njegovog romana „Bela garda“. Da i ne govorimo da ovakva tema ne može proći bez Brehta! Zbog toga bi valjalo započetu programsku orijentaciju nastaviti i iduće sezone. Međutim, kao tematsku okosnicu Ateljea 212 u narednoj sezoni Kokan Mladenović već je najavio slogan Ex&Next Jugoslavija! Mišljenja smo da i u okviru takvog opredeljenja ima mesta i za repertoarsku liniju drama o revoluciji. Naravno, pri tom bi prvenstveno i dalje  trebalo imati u vidu dela domaćih autora, koji su, posmatrajući sveukupan repertoar beogradskih pozorišnih kuća, po broju prikazanih premijera u Ateljeu 212 prošle sezone dobro prošli (jedna premijera na Velikoj sceni, dve u Teatru u podrumu). Na scenama drugih beogradskih pozorišta premijera domaćih dramskih dela uglavnom nije bilo, ili su neki teatri izveli samo jedno delo (Pozorište na Terazijama, Večernja scena Pozorišta „Boško Buha“). Takav odnos prema domaćem dramskom stvaralaštvu svakako zaslužuje poziv na uzbunu svima koji učestvuju u krojenju repertoara beogradskih pozorišta.
Tako smo ponovo došli na uvodnu konstataciju o robovanju određenim postmodernim stilskim pravcima i anglosaksonskoj literaturi. Videćemo koje će od beogradskih pozorišta obeležiti godišnjice dramatičara kao što su Anton Pavlovič Čehov (stopedesetogodišnjica rođenja), Laza Kostić i Lav Nikolajevič Tolstoj (stogodišnjica smrti) – da ne nabrajamo ostale.