ŽARKO KOMANIN Sunovrat i uspenje Simona Rujanića

Piše Aleksandar Dunđerin

Sveznajući pripovedač, kao i svaka velika, trajna priča, želi da nam poruči „Ljetopis vječnosti“, atribut su Božje moći. Po meri te moći skrojeni su u Komaninovom romanu i naracija, i junaci, i pripovedači

Ukoliko se neko književno umetničko delo – kao što je to slučaj sa romanom „Ljetopis vječnosti“ Žarka Komanina – zasniva na beleškama (činjenicama i osećanjima) lične porodične drame, onda se kao prva, neizbežno nameće pomisao (a njena ispravnost potvrđena je toliko puta u epohi hiperprodukcije literarnog stvaralaštva), da je pisanje intimni, a objavljivanje javni čin. Drugim rečima, da pojedinačno iskustvo, ma koliko bilo natopljeno tragikom, zaslužuje da bude objavljeno tek ako svedoči književnu istinu koja pojedinca čini učesnikom značajnih (istorijskih) događanja koja kao veliku naraciju, ili barem kao deo vlastitog života, misli i osećanja, može da prepozna šira čitalačka javnost.
Budući da je reč o autoru koji na srpskoj umetničkoj pozornici traje preko četrdeset godina, jednako uspešno stvarajući i drame i prozu, ne čudi mišljenje kritike, pogotovo one odane već duže vreme vrednostima stvaralaštva ovog autora, da Komaninov novi roman (koji na neki način predstavlja i diptih sa njegovom prethodnom knjigom „Ako te zaboravim, moj oče“) upravo svedoči kako biografska odrednica može da postane književna istina višeg reda, čak i onda kada stvaralac naglasak ne stavlja na totalitet slike sveta, nego na lični i moralni problem koji muči glavnoga junaka (Petar Pijanović).

TRAGIČKI POTENCIJAL
Zaista, mnogo je elemenata u „Ljetopisu vječnosti“ koji tragičnom iskustvu glavnoga junaka (istovremeno i jednom od pripovedača), Simona Rujanića, daju univerzalni karakter, ma koliko ono imalo izrazito naglašen individualni pečat, bilo izraz neponovljive pojedinačne sudbine. Jedan od prvih, koji predstavlja i tematsko središte Komaninovog romana, jeste tragična sudbina Pelinova i Pelinovljana, mesta na kojem su komunisti za vreme Drugog svetskog rata, 1942. godine, bacali u Bijelu jamu „neprijatelje“, „izdajnike“, Srbe i Crnogorce, svoju braću. Žarku Komaninu Pelinovo, i uopšte „bratoubilački rat“, predstavljaju i motivsko jezgro nekih ranijih dela. Davne 1972. godine priča o komunističkim zločinima mogla je da predstavlja šokantno otkriće za ondašnju čitalačku javnost, književnu istinu koja je, svedočeći o zloupotrebi čoveka, čitavih naroda, ideologije i istorije, hrabro prkosila tekovinama Narodnooslobodilačke borbe i revolucije. Međutim, 2009. godine takvoj priči potrebno je opravdanje jače od onoga koje joj nudi danas sve učestalije revidiranje novije srpske istorije; i koje preti da umetničku istinu devalvira na nivo objektivne informacije.
To opravdanje Komanin najpre nalazi u dramskom sukobu čije je izvorište u pretekstu romana, u saznanju da je Simonovog oca Jakova, po zadatku Komunističke partije, ubio i u Bijelu jamu bacio Matija Mrkić, zakoniti otac Mitra Mrkića, koji je, ispostaviće se, brat po ocu Simona Rujanića. Žarko Komanin, sa dvadesetdvogodišnjim stažem dramaturga u Narodnom pozorištu, pre svega je majstor drame (o čemu svedoče, nekada veoma popularni tekstovi, poput „Pelinova“, „Ognjišta“, „Timočke bune“, „Vožda Karađorđa i kneza Miloša“, „Godo je došo po svoje“), te je stoga sasvim očekivano da na dramskom sukobu i tragičnom potencijalu junaka gradi radnju. Veći tragični potencijal u ovom slučaju ima sporedni lik, Mitar Mrkić, jer on tek na kraju, posredstvom Simona, saznaje da mu Matija nije pravi otac, već, kakvog li obrta i cinizma, ubica njegovog pravog oca, Jakova Rujanića.
Međutim, i pored toga što sadrži tragični potencijal, dostojan velike priče (u senci jedne pojedinačne ljudske drame, odvija se jedna mnogo globalnija, i po opstanak čitavog naroda tragičnija epizoda, sukob između četnika i partizana, „patriota“ i „izdajnika“, novog i starog doba, pobednika i poraženih), Komaninovo novo ostvarenje po tim obeležjima (dakle po opštim mestima, prisutnim još u antičkoj tragediji, ili na osnovu jedne, iako velike teme, toliko već puta u našoj literaturi iskorišćene) svakako ne opravdava, bar ne u dovoljnoj meri, naslov – „Ljetopis vječnosti“.

BOG KAO SVEZNAJUĆI PRIPOVEDAČ
Da bi se prepoznao jedan svojevrsni novum koji u srpsku književnost svojim „Ljetopisom“ Žarko Komanin unosi, potrebno je razumeti jedan izuzetno komplikovan pripovedački postupak, veoma uspešno i dosledno sproveden kroz čitav roman. Naime, čitavu priču o tragediji Jakova Rujanića (pa i čitavog Pelinova), ispoveda njegov sin, glavni junak, Simon Rujanić. Budući da se on nalazi na samrti, i da panično, poslednjim atomima snage, pokušava da od zaborava otrgne vlastitu tragediju, vlastitu priču, vlastita osećanja, ali i jednu prećutanu istinu, ogoljenu činjenicu (da mu je Mitar brat), njegova sećanja, verno zabeležena, daju romanu strukturu, kako je to i u podnaslovu istaknuto, „komada razbijene priče“. Stoga je priča, u „Ljetopisu vječnosti“ ionako ispresecena i dekomponovana, došla u opasnost da bude nedovršena. I bila bi takva, nedorečena poput misli junaka-pripovedača Simona, da Komanin u roman ne uvodi drugog pripovedača, Bezdanovića, koji zadobija ulogu ne samo naratora, posrednika priče Simona Rujanića, nego i junaka kojem Simon testamentarno poverava svedočanstvo o ocu, o bratu i o sebi, ali i sopstveni pogled na svet. Pošto je Simonova ispovest suviše rascepkana i nelinearna, junak Bezdanović ne može u potpunosti da razume i prelije na papir stanje duše Simona Rujanića, dok pripovedača Bezdanovića muči to kako da zauzda i ograniči, stilizuje slobodu Simonovih sećanja i osećanja. Zbog toga i sam autor romana mora povremeno, kroz komentare i objašnjenja, da preuzme ulogu trećeg pripovedača u romanu.
Menjajući (pozicije) pripovedača, Žarko Komanin uspeva da priču, iz poglavlja u poglavlje, ukalupi, ponegde u okvire, naizmenično lirske i epske usmene književnosti, kadkad u prostore dramskog monologa i dijaloga, a gdekad i u mesta gde impresionističkom lirizmu i realističko-naturalističkoj dokumentarnosti prkosi (post)moderna svest, željna da eksplicira postupke koji se, kako radnja odmiče kraju, sve jasnije projavljuju kao svojevrsna rasprava o naratoru i naraciji, o likovima i karakteru, o postupcima pripovedanja. O tome, ko zaista priča priču. Ali, ta rasprava nikako ne predstavlja tek ispraznu postmodernu igru, u kojoj različite stilske i jezičke strategije imaju funkciju ukidanja književne istine. Naprotiv, one upravo vode ka jednoj, za Komanina vrhunskoj istini, spoznaji o tome ko jedini u romanu može biti sveznajući pripovedač. Ako ostavimo na trenutak po strani teoriju, shvatićemo da to ne može biti ni Simon Rujanić (čija je ispovest nedovoljno pouzdana, prekrivaju je magle zaborava, a i ne može da nađe, na samrti, reči koje bi adekvatno osvedočile njegova osećanja), niti Bezdanović (koji se, ipak, oslanja isključivo na isprekidana sećanja Simonova, dopunjuje ih, improvizuje, stilski doteruje, ali ne zna kakav je zasita život živio Rujanić), to svakako ne može biti ni autor, tvorac dela Žarko Komanin (jer on, ako je i u stanju da izrazi suštinu tragedije i Rujanića i Pelinovljana, ne može da pronikne u stanje duše Simona Rujanića). Zbog toga je delo na kraju jedino moguće prepustiti poslednjem pripovedaču, jedinom sveznajućem pripovedaču – Bogu.

NOVO SREDNJOVEKOVLJE
Sveznajući pripovedač, kao i svaka velika, trajna priča, želi da nam poruči „Ljetopis vječnosti“, atribut su Božje moći. Po meri te moći skrojeni su u Komaninovom romanu i naracija, i junaci, i pripovedači. I u toj meri iscrpljuje se poetički stav Žarka Komanina. U ovoj, „teocentričnoj koncepciji pripovedanja“, glavni junak Simon Rujanić, mora da prođe put od sunovrata do uspenja, da doživi katarzu, potpuni preobražaj, kako bi mogao u letopisu večnosti da ostane zabeležen kao „neobična, samosvojna i izuzetna pojava“, kao ličnost koja je (kao malo ko u životu ili literaturi) u stanju da „na krv odgovori dobrotom, na zlo i poniženje molbom za oproštaj“. To ipak može samo ličnost čija je žrtva obogotvorena, samo ličnost koja je deo literature koja se u Srbiji 21. veka sve češće, i to s pravom, naziva „književnošću novog srednjovekovlja“. A „Ljetopis vječnosti“, ne samo po bezbrojnim reminiscencijama na Bibliju i svetačke spise, nego i po „teocentričnoj koncepciji pripovedanja“, po pravoslavnom shvatanju smrti i vaskrsenja, po afirmisanju hrišćanske etike, preobražaja, po insistiranju na osećanjima, stanjima duše, ali prvenstveno duha ličnosti, a pogotovo na osnovu odnosa prema autorstvu, taj epitet među prvima može da ponese.
Na stranu to da li će ovaj svojevrsni pravac u srpskoj literaturi prve decenije 21. veka (p)ostati dominantan (sa književnog aspekta nesumnjivo je relevantan). Na stranu i to da li se pod njega mogu ravnopravno (i sa poetičkog, i sa vrednosnog stanovišta) podvesti i dela, recimo Gorana Petrovića ili Ljiljane Habjanović Đurović. Na stranu sve to, ali sasvim je očigledno da i novo delo Žarka Komanina svedoči kako je u srpskoj književnosti konstantno, kao izazov raznim (post)modernističkim strujanjima, uvek obitavala i ona literatura koja je imala (pre)naglašen odnos prema religiji, bez obzira na to da li je tražila Boga ili bila eksplicitno blasfemična.
„Ljetopis vječnosti“, osim što nastavlja tu bogotražiteljsku tradiciju u srpskoj literaturi, pokazuje da ona, na planu imanentno književnih stilskih postupka, strategija pripovedanja i jezičkog izraza, može da odiše ne samo originalnošću i smislom, nego i svežinom koja ima snagu da prkosi, ako već ne i da prevaziđe, ništavilo koje, samo po sebi, izvirući iz krhotina užasa svakodnevice 21. veka, već duže vreme nadahnjuje ne tako mali deo naše književne zajednice.